Verhalen over 'heulen met de Duitsers': wie was nou écht collaborateur tijdens de oorlog?

Wie was er 'fout' tijdens de Tweede Wereldoorlog, hielp de Duitsers of was zelfs lid van de NSB? Het idee was dat iedereen dit vanaf 2 januari 2025 thuis van achter zijn computer kon inzien in het grootste oorlogsarchief van Nederland, maar de minister stelde de publicatie voorlopig uit. "Ik vind het jammer, ik was voorstander van de digitale toegang", zegt Pierre Hupperts. Hij las vele dossiers van (vermeende) collaborateurs in Zuid-Limburg en schreef het boek Recht en onrecht na de Tweede Wereldoorlog, Zuid-Limburg/Gulpen-Wittem (1944-1955) .

Waarom wordt het publiceren uitgesteld? Minister Eppo Bruins (Onderwijs, Cultuur en Wetenschap) doet dit naar aanleiding van een waarschuwing van De Autoriteit Persoonsgegevens (AP) over privacyrisico’s. Het online plaatsen en doorzoekbaar maken van het archief kan de privacy schenden van mensen die in het archief voorkomen en nog in leven zijn. AP vindt dat de aanpak van het Nationaal Archief hierin tekortschiet.



Minister Bruins gaat daarom met een wetswijziging komen in de bestaande Archiefwet waardoor het mogelijk moet worden om te bepalen welk belang het zwaarst weegt: privacy of de openbaarheid van archieven. Uitstel Door het uitstel van minister Eppo Bruins van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, kunnen dossiers van honderdduizenden Nederlanders die in de Tweede Wereldoorlog met de bezetter zouden hebben samengewerkt, voorlopig niet via internet worden bekeken. Maar de openbaarmaking gaat wél gewoon door, benadrukt Hupperts, maar wat later, vermoedelijk eind maart 2025.

"Alleen moet je dan naar het Nationaal Archief in Den Haag. Er komt een namenregister en daaruit kan je dossiers reserveren. Je mag de dossiers van iedereen aanvragen en inzien, bijvoorbeeld van de familie Jansen uit elke willekeurige plaats in Nederland.

Dan krijg je die en mag je ze vermoedelijk ook fotograferen", legt Hupperts uit. "Alleen is het dan onmogelijk om bijvoorbeeld de verrader van je vader te vinden, omdat je dan de dossiers van alle 180.000 personen moet doorzoeken.

Dat gaat niet in een paar uur lukken. Digitaal had dat wel gekund: dan kun je een naam invoeren en krijg je de informatie." Er wordt nu gekeken om die digitalisering toch al mogelijk te maken voor familieleden en onderzoekers.

Dossiers overtypen Toch is dit al een groot verschil met hoe het tot nu toe was. Wie nu naar Den Haag gaat en de dossiers wil inzien, zoals Hupperts voor zijn boek deed, moet de dossiers vooraf aanvragen en weten of die personen nog in leven zijn en over hun geboortedatum en andere data beschikken. Op basis daarvan worden de dossiers klaargelegd en mogen ze worden overgetypt.

Hupperts bracht voor zijn boek meer dan honderd dagen typend door in de studiezaal van het Nationaal Archief. Verhalen de ronde In zijn boek gaat de schrijver in op de behandeling van Duitsers, NSB’ers en erfgenamen van vermoorde Joden in de dorpen van de gemeente Gulpen-Wittem na de bevrijding. Hupperts was daarom ook voorstander van de openbaarmaking.

"Er doen veel verhalen de ronde, maar veel van die verhalen kloppen niet. Ze zijn vaak minder erg dan er wordt rondverteld." Uit een schatting van een medewerker het Nationaal Archief zou blijken dat in tachtig procent van de gevallen de werkelijkheid minder erg was dan op basis van de verhalen werd vermoed.

In twintig procent van de gevallen was het erger. Dat is ook het beeld van Hupperts en hij geeft een voorbeeld uit een gesprek met mensen van een Heemkundevereniging. "In dat gesprek kwamen er twee namen ter sprake waarvan 'iedereen toch wist dat ze bij de SS hadden gezeten en in Rusland hadden gediend'.

Ik had mijn iPad bij me en zocht naar de data die ik uit de dossiers had verzameld van dat desbetreffende dorp. Ik pakte het erbij en ik zei: 'Het klopt niet, zij hebben nooit in Rusland gevochten, ze zijn nooit verder geweest dan Aken'. Eentje was überhaupt zelfs nooit lid geweest van de NSB en allebei waren ze niet van de SS.

Dan kijken ze je aan van 'hoe is het mogelijk?'" Gebukt onder schuld Het is niet het enige voorbeeld dat Hupperts kan geven. In zijn boek beschrijft hij tientallen van zulke voorbeelden. "En dat was óók het voordeel van de openbaarmaking en digitalisering geweest: dat al die verhalen eens onderzocht hadden kunnen worden en de wereld werden uitgeholpen.

" Hupperts merkt dat er een enorme behoefte is bij mensen om aan informatie te komen. "Er is een grote groep die bijvoorbeeld in een kleine gemeenschap woont, die nog altijd gebukt gaat onder de schuld van vader, opa of oom, die daders waren. Terwijl die mensen helemaal niet schuldig zijn voor de daden verricht door hun familieleden.

Daarnaast komt het dus regelmatig voor dat het allemaal wel meevalt als ze de daadwerkelijke feiten horen over hun familie." Familiebanden Ook zijn veel verhalen in de loop van de tijd een eigen leven gaan leiden. Zeker in de dorpen waar de gemeenschap klein is, ligt dat extra gevoelig, weet Hupperts: "In Maastricht komt een familienaam wel dertig keer voor, maar in Gulpen, Epen of Mechelen zijn er maar één of twee.

Dan weet je meteen wie opa of vader is. Iedereen weet hoe dat gaat in dorpen. Je bent de zoon van die en die en mensen kennen de familiebanden.

" Toch werkt het ook andersom. Hupperts kwam tijdens zijn onderzoek verhalen tegen van mensen over wie hij nog nooit had gehoord dat ze betrokken waren bij de collaboratie. "Een 90-jarige man zei: 'Over sommige NSB'ers was ik stomverbaasd.

Ik had er niets van gemerkt, ze woonden tegenover en naast ons.'" Er werd niet vaak over gepraat, tenminste niet 'en plein public'. "De oorlog is een dicht boek en dat willen we gesloten houden.

" 'Echte rotzakken' Hupperts kwam een paar 'echte rotzakken' tegen, zoals hij het zelf verwoord. "Het waren er een stuk of 15. Dan kwam je alles tegen waarbij je denkt aan het woord collaborateur: van verraden van Joden, onderduikers en terreur.

" Toch is Hupperts voorzichtig met het trekken van conclusies. Te stellen dat iemand 'goed' of 'fout' was tijdens de oorlog is te makkelijk. In zijn boek geeft hij het voorbeeld van een NSB’er die Joodse onderduikers hielp.

"Er waren mensen lid van de NSB, terwijl ze het zelf niet wisten. In Epen was bijvoorbeeld een man lid gemaakt door een broer met wie hij ruzie had. De man verklaarde bij zijn aanhouding nooit lid te zijn geweest van de NSB en later bleek ook uit de Commissie van Onderzoek voor Politieke Gevangenen dat de verdachte 'een zeer betrouwbare indruk' maakte.

" Moreel kompas Hupperts las honderden dossiers van 139 verdachten uit Gulpen-Wittem. Hij kwam veel variatie tegen in de diverse dossiers. Regelmatig stelde hij zichzelf de vraag: hoe zou ik gehandeld hebben in een oorlogssituatie, welke afweging zou ik gemaakt hebben? Wanneer gaat iets over de grens of niet? Opnieuw kan de schrijver een voorbeeld geven: "Als bij een ondernemer de Duitsers langskwamen en hem voor de keuze stelden samen te werken of anders ging de zaak op slot, dan zag je dat die ondernemer vaak overstag ging.

Dat deed hij dan niet alleen voor zichzelf, maar ook voor zijn werknemers. Want als die ondernemer 'nee' zei, dan stonden alle werknemers op straat en hadden ze een hele ellendige oorlog. Dus werd ervoor gekozen om toch voor de Duitsers te werken.

" Oorlogsdilemma's Hupperts trekt daarbij de parallel met de oorlog in Oekraïne nu. "Zien we een Oekraïense docent die in door Rusland bezet gebied les blijft geven als verrader, of juist als een held omdat hij toch nog iets van die Oekraïense cultuur aan zijn leerlingen probeert mee te geven? Die dilemma’s komen na elke oorlog terug. Er is een heel groot grijs gebied, waarop geen makkelijk ja of nee antwoord op gegeven kan worden.

" Wanneer het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) wel online komt, is nog niet bekend. Verzetsmensen en Joden waren zeer teleurgesteld, maar Hupperts begrijpt ook dat mensen met een collaboratie achtergrond opgelucht waren. "Juist vanwege die waarheidsvinding was het goed geweest om het wel te openbaren.

" Deel dit artikel 💬 WhatsApp ons! Heb jij een tip of opmerking voor de redactie? Stuur ons een bericht via WhatsApp of stuur een mail naar [email protected] !.