Russische stoorzenders bedreigen burgerluchtvaart boven Noorwegen

De verstoring van gps-signalen in Noord-Noorwegen door stoorzenders op Russisch grondgebied is zo constant dat de Noorse overheid geen afzonderlijke incidenten meer registreert. Volgens het Noorse telecomagentschap Nkom vormen de „min of meer permanente verstoringen in [het luchtruim boven] Finnmark” een ernstig risico voor de burgerluchtvaart, die daar in hoge mate van gps afhankelijk is. De verstoring van het gps-sgnaal toont – naast fysieke sabotage van data-infrastructuur en cyberaanvallen – „de kloof tussen het huidige veiligheidsniveau en de toenemende afhankelijkheid van de samenleving van digitale diensten bij een steeds ernstiger dreigingsniveau”, zei Nkom-directeur John-Eivind Velure eerder deze maand in zijn jaarlijkse veiligheidsbriefing .

Noorse verkeersvliegers spraken tegenover tech-platform Wired van „het nieuwe normaal”. Gps-verstoring komt in twee varianten: het wegdrukken van het signaal door een sterkere zender ( jamming ), of het vervalsen van de gegevens over positie en vlieghoogte ( spoofing ). Vluchten op een aantal vliegvelden in het noorden van Noorwegen en Finland zijn volledig afhankelijk van gps-gegevens, omdat andere landingssystemen, zoals een ‘glijpad’ langs elektronische bakens er ontbreken.



Jamming, waardoor gps uitvalt en alarms afgaan, lijkt dominant. Spoofing is gevaarlijker, omdat het minder snel wordt opgemerkt en tot verkeerde aannames in de cockpit kan leiden. De verstoringen treden doorgaans op gedurende zes tot acht minuten, op vlieghoogtes boven de zesduizend voet (tweeduizend meter).

Op lagere hoogtes worden de stoorsignalen door de kromming van de aarde tegengehouden. Volgens Nkom bevindt de bron van de verstoring zich in de omgeving van de Russische havenstad Moermansk, waar eenheden voor elektronische oorlogvoering zijn gestationeerd. Vliegverkeer in het Oostzeegebied heeft eveneens last van gps-verstoringen.

De bron daarvan zou zich in de Russische exclave Kaliningrad bevinden. In april legde de Finse luchtvaartmaatschappij Finnair de vluchten naar de regionale luchthaven van Tartu in Estland enkele weken stil, nadat een vliegtuig een kwartier voor de landing moest terugkeren omdat het gps-signaal was uitgevallen. Sinds de grootscheepse Russische aanval op Oekraïne in februari 2022 is de gps-verstoring langs de Russische grenzen enorm toegenomen, zo is sinds juli van dat jaar onder meer te zien op Gpsjam.

org, een dagelijks bijgewerkte open source -website die een wereldkaart combineert met data die vliegtuigen zelf uitzenden over de betrouwbaarheid van hun navigatiesystemen. Naast bovengenoemde gebieden zijn bij Gpsjam vrijwel elke dag ook hotspots te zien rond de Zwarte Zee, en in de oostelijke Middellandse Zee, waar, zo wordt aangenomen, ook Israël gps stoort om drone- en raketaanvallen te pareren. Volgens John Wiseman, bouwer van Gpsjam , is „de overgrote meerderheid van verstoringen het werk van militaire stoorzenders nabij conflictgebieden”.

Aanvankelijk werd er rekening mee gehouden dat de verstoring een bij-effect was van Russische maatregelen tegen aanvallen door raketten of drones, die met gps naar hun doel navigeren. Die aanname is intussen verlaten. Behalve de luchtvaart zijn ook andere sectoren die zich van precieze locatiegevens bedienen kwetsbaar voor gps-verstoring, van hulpdiensten tot pakjesbezorgers en de scheepvaart.

Volgens Nkom is het „essentieel” om de weerbaarheid tegen gps-uitval te versterken. Met dat doel organiseert Noorwegen jaarlijks een zogeheten Jammerfest op het eiland Andøya, waarbij alternatieven en tegenmaatregelen worden getest. Juist dit jaar werd een glasvezelverbinding met Andøya verbroken, volgens Nkom „het resultaat van opzettelijke actie”.

Voor de dader is het bij dergelijke zogeheten grey zone operations de ‘kunst’ om net onder de drempel te blijven die militaire vergelding onvermijdelijk maakt. Volgens Maria Domanska, verbonden aan de transatlantische denktank CEPA , toont de „toenemende schaal van Russische subversieve activiteiten dat Moskou in oorlog is met het Westen”. Maar „omdat het Westen de Russische operaties te weinig beschouwt als onderdeel van een gecoördineerde militaire inspanning”, moedigt het Rusland aan om „steeds agressiever” te opereren, aldus Domanska in een recent artikel.

De meeste vliegtuigen maken gebruik van het Amerikaanse Global Positioning System, een constellatie van enkele tientallen satellieten die rond de aarde cirkelen. Een ontvanger kan zijn positie berekenen door de signalen van ten minste vier ‘zichtbare’ satellieten met elkaar te vergelijken. Andere zogeheten global navigation satellite systems (GNSS) zijn het Europese Galileo, het Chinese Beidou en het Russische Glonass.

De ontwikkeling van gps kwam in een stroomversnelling nadat Rusland in 1983 vlucht KAL 007, een Zuid-Koreaans lijnvliegtuig dat van de route was afgedwaald, had neergeschoten. Sinds het jaar 2000 is gps voor zogeheten en route navigation de norm, maar het gebruik voor precisienavigatie bij slecht zicht of in de laatste fase van de nadering van een vliegveld wordt gps nog maar tien jaar algemeen gebruikt in de burgerluchtvaart . Voor navigeren zonder gps bestaan alternatieven, maar die „zetten ons dertig jaar terug”, zei een Noorse piloot tegen Wired .

Het is onduidelijk hoe civiele gps-systemen zich op korte termijn moeten beschermen tegen elektronische oorlogvoering. Militaire ontvangers zijn beter beveiligd. Experts zoeken een oplossing onder meer in het toepassen van antennes die zich softwarematig preciezer richten op de gps-satellieten en ongevoeliger zijn voor een signaal uit een andere richting.

Of het veroorzaken van zogeheten „destructieve interferentie” in de richting van de stoorzender, feitelijk ook een vorm van elektronische oorlogvoering. Op termijn wordt ook gekeken naar de invoering van systemen van zogeheten inertial navigation , met een gyroscoop en versnellingsmeters, die afzonderlijk of in combinatie met gps kunnen worden gebruikt. Zulke systemen waren vroeger ook in gebruik, maar minder betrouwbaar, zoals onder meer bij het incident rond KAL 007 bleek.

.