Rijksmuseum krijgt unieke naakte watergod van fonteinbeeldhouwer Bernini

Een stenen beeld dat zich op miraculeuze wijze lijkt te bewegen over een wateroppervlak: het is typisch een idee van de duizendkunstenaar van de Italiaanse Barok, Gian Lorenzo Bernini (1598-1680). Hij bedacht het voor een fontein op Piazza Navona in Rome, waarvoor hij in 1653 een model in terracotta boetseerde. Dit 72 centimeter hoge beeld van de watergod Triton is vanaf woensdag in het Rijksmuseum in Amsterdam te zien als permanente bruikleen van een particulier, opgesteld in de zaal gewijd aan 17de-eeuwse Nederlandse schilders die naar Italië reisden.

Behalve twee recent aan hem toegeschreven tekeningen in Teylers Museum in Haarlem en één tekening in Museum Boijmans Van Beuningen die mogelijk van Bernini is, bevinden zich geen werken van Bernini in Nederlandse openbare collecties. Met de Triton toont het Rijksmuseum nu de enige sculptuur door deze kunstenaar in Nederland. Het model laat prachtig zien hoe Bernini zich op klein formaat een voorstelling maakte van een nog uit te voeren, meer dan levensgroot marmeren beeld van een naakte man in een beweeglijke pose.



Triton staat met twee voeten op een grote klinkhoorn, zijn opgeheven gezicht met bolle wangen, geprononceerde lippen en lange bakkebaarden wordt omkranst door een dikke haardos die door de wind naar voren lijkt te worden geblazen. Zijn lichaam is gedraaid omdat hij met beide handen links van zijn lichaam de staart vasthoudt van een grote vis waarvan de grote, monsterlijke kop van achteren door de benen van de man weer tevoorschijn komt. De bek van het dier was bedoeld voor de waterstroom van de fontein.

De kunstenaar kon in de zachte (later gebakken) klei experimenteren met de complexe compositie en de verschillende texturen van de huid van mens en vis, en de oppervlaktes van schelp en rots, waarin spatels en, zo lijkt het, hier en daar zelfs vingerafdrukken zich laten herkennen. Bernini zal veel meer van dergelijke modellen hebben gemaakt, maar die zijn lang niet allemaal bewaard gebleven. Bernini is onbetwist de belangrijkste kunstenaar van het 17de-eeuwse Rome.

Als architect en beeldhouwer in opdracht van pausen en aristocraten drukte hij met paleizen en kerken, standbeelden en fonteinen een stempel op de stad die haar uiterlijk nog steeds bepaalt. Een van zijn grote projecten is de versiering van Piazza Navona, een ovaal plein dat de vorm volgt van het keizerlijke Stadion van Domitianus. In het midden maakte Bernini voor paus Innocentius X de beroemde Vierstromenfontein (1651), met een Egyptische obelisk omringd door monumentale figuren die de rivieren Nijl, Donau, Ganges en Rio de la Plata uitbeelden.

Aan de twee uiteinden van het plein stonden al twee waterbassins met relatief bescheiden sculptuurdecoratie. Beide zouden in de loop der tijd worden voorzien van een grote, centrale figuur. Voor de fontein aan de zuidkant werd Bernini opnieuw ingeschakeld.

Zijn ontwerp voor Triton staande op een schelp, worstelend met een vis, zou uiteindelijk in marmer worden uitgevoerd door assistent Giovanni Antonio Mari. Vanwege de verondersteld Afrikaanse of ‘Moorse’ gelaatstrekken van deze figuur, kwam de fontein al snel bekend te staan als ‘Fontana del Moro’. De fontein aan de noordzijde zou pas in de 19de eeuw een beeld van Neptunus krijgen.

In 2002 dook een model van Bernini’s hand voor deze figuur op, een 80 cm hoog terracotta beeld dat zich nu bevindt in het Kimbell Art Museum in Fort Worth. Waarschijnlijk betreft het een kopie die Bernini maakte naar het voltooide beeld, als geschenk aan zijn opdrachtgevers. Het iets kleinere model dat nu in Amsterdam is te zien, komt minder afgewerkt en daardoor losser, dynamischer en expressiever over.

Het representeert daarom waarschijnlijk een eerder stadium in het werkproces. Lange tijd is het werk door de Bernini-specialisten over het hoofd gezien omdat het zich bevond in de privécollectie van de Romeinse familie Chigi, en het bovendien overdekt was met een bronskleurige overschildering. Nadat het werk was gerestaureerd, werd het vijf jaar geleden voor het eerst aan een groter publiek getoond in de Rijksmuseumexpositie Caravaggio-Bernini.

Barok in Rome . Het zeldzame terracotta model dat nu in permanente bruikleen aan het museum is afgestaan, zal de basis hebben gevormd voor een gipsafgietsel dat later weer werd gebruikt om het veel grotere marmeren beeld uit te voeren. Als bij bijzondere gelegenheden het hele Piazza Navona onder water werd gezet zal het, in een theatraal barokspektakel, geleken hebben alsof Triton daadwerkelijk over het water gleed.

.