Portugal laat zien waarom een vrij Europa betrouwbare justitie nodig heeft

Het rechtssysteem is op zijn best het fundament van een vrije en rechtvaardige samenleving. Het beschermt de rechten van burgers, zorgt voor eerlijkheid en houdt individuen verantwoordelijk. Wanneer het rechtssysteem echter faalt, kan het meer doen dan alleen deze garanties niet bieden.

Het kan de vrijheid actief ondermijnen. Een gebroken of corrupt rechtssysteem is niet slechts een ongemak; het wordt een krachtig onderdrukkingsmiddel, dat de vrijheden uitholt die het juist moest beschermen. Twee geruchtmakende zaken uit Portugal tonen dit op brute wijze aan.



Het recht bestaat om de vrijheid van het individu om te handelen naar zijn eigen wil te beschermen, op voorwaarde dat hij daarbij de vrijheden van anderen niet schendt. Dit delicate evenwicht wordt behouden door een functionerend rechtssysteem dat de wet gelijk toepast op alle burgers en hen beschermt tegen onrechtvaardige acties van individuen, bedrijven of de staat. Als het rechtssysteem goed functioneert, fungeert het als een beschermer van de vrijheid, door machtsmisbruik te beteugelen en ervoor te zorgen dat rechten niet willekeurig worden geschonden.

Wanneer het echter gecompromitteerd is, kan het een mechanisme worden dat vrijheid verstikt in plaats van beschermt. Helaas is Portugal een voorbeeld van een land waar het rechtssysteem individuele rechten niet beschermt, overtreders niet actief straft en geen betrouwbaar rechtssysteem heeft, waardoor het vertrouwen van Portugese burgers actief wordt geschaad als hun rechten worden geschonden. In de WJP Rule of Law Index van 2023 komt Portugal naar voren als een van de slechtste landen in Europa voor zowel het burgerlijk recht als het strafrecht.

Op het gebied van burgerlijk recht staat Portugal van de 29 deelnemende landen aan het onderzoek op de 25e plaats voor het effectief toepassen van de wet, op de 20e plaats voor een rechtsgang zonder vertragingen en de beschikbaarheid van alternatieve middelen voor het oplossen van conflicten. In het strafrecht is de situatie nog slechter. Portugal staat 28e als het gaat om het hebben van een tijdig en efficiënt rechtssysteem, 27e als het gaat om het hebben van een effectief onderzoekssysteem en het hebben van onpartijdige vonnissen, en 24e als het gaat om het hebben van een effectief correctioneel systeem en het hebben van een effectieve rechtsgang en het waarborgen van de rechten van de beschuldigde.

Naast deze grimmige internationale vergelijking slaagt het Portugese rechtssysteem er niet in om corruptiezaken aan te pakken. Tussen 2015 en 2022 eindigde 75% van de strafzaken voor corruptie in een voorwaardelijke straf . Alleen al tussen 2018 en 2022 eindigden van de 1.

825 corruptiezaken slechts 13 zaken in de vrijspraak van de beschuldigden en 61 in hun veroordeling, waardoor er een schokkende 1.751 onopgeloste zaken overbleven. Deze gebeurtenissen hebben er natuurlijk toe geleid dat de Portugese bevolking het rechtssysteem wantrouwt.

In een onderzoek uit 2024 vond 36% het Portugese rechtssysteem zeer slecht. Nog eens 36% vond het slecht. Slechts 2% vond het systeem goed.

Dit web van wantrouwen wordt alleen maar sterker door de behandeling van geruchtmakende zaken, zoals die van voormalig premier José Socrates en voormalig bankier Ricardo Salgado. In Operatie Marquês werd José Socrates beschuldigd van 31 misdrijven, waaronder politieke corruptie en het witwassen van geld. Ondanks het feit dat deze operatie in 2014 van start ging en de voormalige premier al negen maanden in voorlopige hechtenis heeft gezeten, is het proces tot op de dag van vandaag nog steeds aan de gang, na verschillende situaties van dubieuze juridische invloed te hebben doorgemaakt waarbij misdaden werden vergeven om deze beslissing later weer terug te draaien.

Deze hele episode heeft het Portugese volk laten zien dat hun rechtssysteem verre van betrouwbaar, snel en consistent is. Hetzelfde kan gezegd worden over de voormalige bankier Ricardo Salgado, die een andere beklaagde was, beschuldigd van misdrijven zoals corruptie, witwassen van geld, valsheid in geschrifte en fraude. Alsof dat nog niet genoeg was, is Ricardo Salgado betrokken geweest bij nog vier andere geruchtmakende strafzaken, waardoor hij meer dan 60 aanklachten op zijn strafblad heeft staan.

Desondanks slaagde het Portugese rechtssysteem er niet in om de voormalige bankier, die naar Zuid-Afrika vluchtte, goed vast te houden. Zelfs na een succesvolle uitlevering en een veroordeling voor zijn misdaden in Operatie Marquês, blijft Ricardo Salgado op vrije voeten met een voorwaardelijke straf en maakt hij gebruik van beweringen over Alzheimer om de gevangenis te ontlopen. Een van de meest voorkomende manieren waarop een rechtssysteem kan ontsporen, is door corruptie en ongepaste politieke invloed.

Wanneer rechters, aanklagers of wetshandhavers onderhevig zijn aan omkoping, intimidatie of politieke druk, komt de onpartijdigheid van het rechtssysteem in het gedrang. Burgers kunnen er niet langer op vertrouwen dat de rechtbanken een eerlijke scheidsrechter zijn in geschillen of een bescherming tegen machtsmisbruik. Dit leidt tot angst en cynisme, waardoor mensen worden ontmoedigd om hun recht te halen.

Neem het voorbeeld van autoritaire regimes waar de rechterlijke macht wordt gedomineerd door de regerende partij. In deze gevallen worden wetten vaak selectief toegepast en worden politieke dissidenten of minderheden vervolgd terwijl de bondgenoten van de regering ongestraft hun gang kunnen gaan. In zo'n scenario wordt het rechtssysteem een instrument van onderdrukking en wordt vrijheid systematisch ontmanteld.

Burgers verliezen het vertrouwen in het idee dat de wet hen beschermt en de staat wordt geen scheidsrechter van gerechtigheid, maar van controle. Als we kijken naar het Portugese voorbeeld, is het land gelukkig niet autoritair, maar de littekens die de vermeende corruptie heeft achtergelaten bij de burgers zijn duidelijk, waardoor veel Portugese burgers twijfelen of het rechtssysteem hen wel zal beschermen tegen corrupte leiders. Een rechtssysteem dat overmatig bureaucratisch, ondergefinancierd of gewoon traag is, kan net zo schadelijk zijn voor de vrijheid als een systeem dat openlijk corrupt is.

Als het jaren duurt voordat rechtszaken zijn opgelost, als gevangenissen overvol zijn en als individuen lange tijd in voorarrest zitten, dan schiet het rechtssysteem tekort in zijn plicht om tijdig en eerlijk recht te spreken. Vertraagde rechtspraak is een bijzondere vorm van onrecht die de vrijheid aantast. Mensen die ten onrechte beschuldigd zijn, kunnen jaren in een juridisch voorgeborchte doorbrengen, niet in staat om volledig deel te nemen aan de maatschappij, werk te vinden of hun leven opnieuw op te bouwen.

Voor hen is het rechtssysteem geen beschermer van hun rechten, maar een obstakel voor hun vrijheid. In dergelijke gevallen leidt alleen al de inefficiëntie van het systeem tot een vorm van onderdrukking. In Portugal zien we opnieuw dat het systeem faalt, traag en inefficiënt is, waardoor Portugese burgers geen hoop hebben op een snelle en effectieve juridische oplossing voor een conflict of schade die hen kan overkomen.

Gezien de diepgaande impact die een disfunctioneel rechtssysteem kan hebben op de vrijheid, is het van cruciaal belang om deze problemen rechtstreeks aan te pakken. Hervormingen gericht op het terugdringen van corruptie, het vergroten van transparantie en het garanderen van gelijke behandeling onder de wet zijn essentieel om het vertrouwen in het systeem te herstellen. Onafhankelijk gerechtelijk toezicht, de implementatie van anticorruptiemaatregelen en investeringen in openbare verdedigers en rechtsbijstand zijn belangrijke stappen die genomen kunnen worden om het rechtssysteem te versterken en daarmee de vrijheid te beschermen.

Daarnaast speelt onderwijs een cruciale rol. Burgers moeten hun rechten begrijpen en weten hoe ze door het rechtssysteem moeten navigeren. Dit stelt mensen in staat om het systeem ter verantwoording te roepen en zorgt ervoor dat de principes van vrijheid niet verloren gaan door onwetendheid of angst.

We mogen onze ogen niet sluiten voor deze gebreken in onze rechtssystemen. Vrijheid is nooit sterker dan wanneer Vrouwe Vrijheid en Vrouwe Gerechtigheid zij aan zij staan. Ricardo Filipe is fellow bij Young Voices Europe in Portugal en schrijver over politiek en beleid.

.