Nederlandse universiteiten bieden onderdak aan bange onderzoekers en bedreigde gegevens uit de VS

Het werd hoogleraar genderstudies Geertje Mak te gortig. Ze stuurde een alarmerende mail naar haar decaan aan de Universiteit van Amsterdam en de president van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Inhoud: de hachelijke situatie van Amerikaanse wetenschappers die zich bezighouden met vrouwen of gender.

Directe aanleiding was het schrappen, vorige week, van de grootste wetenschappelijke conferentie over gendergeschiedenis, de Berkshire Conference of Women Historians, met zo’n tweeduizend deelnemers. Geen enkele Amerikaanse universiteit bleek bereid de conferentie te huisvesten, uit angst voor represailles van de federale overheid. Na decreten van president Trump over het uitbannen van ‘gender-ideologie’, het intrekken van financiering aan universiteiten en het taboe verklaren van allerlei ‘linkse’ begrippen is paniek uitgebroken in de Amerikaanse academische wereld.



Congressen worden geschrapt, wetenschappers vrezen voor hun baan en worden gescreend op ‘verboden’ woorden in hun e-mails en publicaties. Ook enkele Nederlandse wetenschappers, onder meer van de universiteit van Wageningen, kregen vragen over hun onderzoek. Intussen ontvangt Mak „wanhopige berichten” van trans mensen uit de VS, ook onderzoekers.

„Ze willen vluchten. Mensen zijn echt doodsbang, het is levensgevaarlijk voor ze geworden. Ze zijn bang dat ze worden opgepakt als hun paspoort niet het ‘juiste’ geboortegeslacht laat zien en dat ze in een federale gevangenis belanden, waar je gender helemaal niet wordt erkend.

Dat is vragen om geweld.” De mails die ze krijgt zijn gecodeerd, met tekens tussen de letters en woorden om ze niet traceerbaar te maken – een bewijs van de paniek. Ook op andere plekken in het Nederlands hoger onderwijs heerst onrust over de razendsnelle ontwikkelingen in de VS en de aanval die daar op universiteiten is ingezet.

Bijvoorbeeld bij het Netherlands Institute for Advanced Studies in Amsterdam (NIAS). Dat biedt sinds 2022 onderdak aan onderzoekers en kunstenaars uit conflict- en oorlogsgebieden, aanvankelijk bedoeld voor Oekaïne, Wit-Rusland en Rusland. Maar al in maart 2024 besloot het instituut dit Safe Haven-programma breder open te stellen, voor wetenschappers van wie het werk „wordt beperkt of tegengewerkt door staten of niet-statelijke entiteiten”.

Aanvragen uit de VS zijn nog niet binnen, gepolst is er al wel. „Wie had dat gedacht”, licht NIAS-directeur Jan Willem Duyvendak toe. „Het land dat bekend stond als hóéder van de academische vrijheid.

Het is eigenlijk te vreselijk voor woorden.” Ook in Nederland heerste aanvankelijk nog ongeloof over de radicale koers van de regering-Trump. „Maar gaandeweg ontstaat er ook het gevoel dat we dit niet kunnen laten gebeuren”, zegt een woordvoerder van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen.

Ze baseert dat op een enquête die de organisatie twee weken geleden heeft verstuurd onder haar ruim 600 leden. Over de ontwikkelingen in de VS, de grootste bedreigingen, maar ook wat ertegen gedaan kan worden. „We hebben tachtig reacties gekregen, waarvan vijftig uitgebreid”, aldus de woordvoerder.

Ze noemt een hoogleraar die aangaf te overwegen het tijdschrift waarvan hij hoofdredacteur is, en dat nu nog bij een Amerikaanse uitgever zit, naar Europa te halen. Maar er zijn ook kansen. Herman Russchenberg, hoogleraar atmosferische remote sensing aan de TU Delft, vindt dat Nederland een speciaal fonds van ten minste 5 miljoen euro moet oprichten om onderzoekers uit de VS hier naar toe te halen.

„Er zijn al wetenschappers die nagaan of hier banen beschikbaar zijn”, zegt hij. Vorige week maakte de Aix Marseille Université bekend 15 miljoen euro beschikbaar te stellen om wetenschappers uit de VS naar Frankrijk te halen. De oproep voor een soortgelijk Nederlands fonds doet Russchenberg op een speciale bijeenkomst van onderzoeksfinancier NWO, deze woensdag.

Het fonds zou zich moeten richten „op onderzoek dat onze nationale weerbaarheid vergroot”. Hij denkt aan onderzoek over klimaat, kritieke grondstoffen en de energietransitie. „Maar denk ook aan gezondheid.

Door de opwarming van de aarde zullen virussen zich makkelijker verspreiden. Daar hebben we meer kennis over nodig.” Onderzoeksorganisatie NWO brengt nu in kaart „wat we daarbij kunnen betekenen”, laat een woordvoerder weten.

Uitgangspunt is dat door de Amerikaanse maatregelen „kostbaar onderzoek niet verloren zou moeten gaan en continuïteit van essentiële voorzieningen gewaarborgd” wordt. Russchenberg zegt dat er ook gesprekken zijn met SURF, dat ict-diensten verleent aan Nederlandse onderzoeksinstellingen. „Met als doel extra opslagruimte beschikbaar te maken voor klimaatdata.

” Volgens hem zijn er data van satellieten en van klimaatmodellen die nu alleen in de VS worden opgeslagen. Het zijn data die gebruikt worden voor onder meer weersvoorspellingen. „Data die ook van belang zijn voor verzekeringsmaatschappijen, banken, pensioenfondsen.

” Het zou een ramp zijn als zulke data verdwijnen, of niet meer worden opgeslagen. „Mensen moeten zien wat er gaande is.” Magchiel Bijsterbosch, innovatiemanager bij SURF, bevestigt dat er gesprekken gaande zijn over het opslaan van data, met name op het gebied van klimaat.

„Wij zijn voorbereid. Een capaciteit van enkele honderden terabyte hebben we zo klaar staan. Maar als het om petabytes gaat, moeten we opschalen.

” Minister Eppo Bruins (Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, NSC) laat op vragen van NRC weten dat hij het zich kan voorstellen dat universiteiten die vragen uit de VS ontvangen „eerst duidelijkheid” willen hebben „alvorens antwoord te geven, of niet.” Verder vindt hij het „niet zinvol uitspraken en acties van de regering-Trump van commentaar te voorzien.” Het is „niet aan mij te bepalen welk beleid de VS voeren en daarmee ook niet om te bepalen of en welke vragen de VS stellen.

”.