Naast wielewaal, tapuit en alpenkauw hoor je zelfs de buizerd terug in klassieke muziek

Opeens klinkt daar de koekoek in Beethovens Zesde symfonie , de ‘Pastorale’ – en ook een verrukkelijk ruisend beekje. Niet alleen de koekoek, ook bootsen hobo en klarinet kwartel en nachtegaal na. Vooral de koekoek is meteen herkenbaar, alsof je als luisteraar midden in de natuur bent.

Beethoven heeft de namen van de vogels in de partituur erbij geschreven, geen misverstand mogelijk. Al eeuwen proberen componisten het lied van gevederde zangers en virtuoze fluiters in muzikale notaties weer te geven. Beethoven (1770-1827) was niet de eerste.



Rameau (1683-1764), Haydn (1732-1809) en Mozart (1756-1791) deden dat al eerder. En Händel (1685-1759) gaf in een orgelconcert eveneens de opgetogen koekoek en de lyrische nachtegaal weer. De Franse componist Olivier Messiaen (1908-1992) staat bekend als dé vogelcomponist.

Gewapend met een recorder ging hij, samen met zijn vrouw en pianiste Yvonne Loriod, de natuur in, nam vogelgeluiden op en gaf die zo exact mogelijk weer in zijn grootse compositie Catalogue d’oiseaux (1958). Dit werk van dertien vogelliederen geldt als maatstaf voor klassieke vogelstemmen, van wielewaal tot tapuit en alpenkauw. En zelfs een roofvogel als de buizerd.

„Vogels en muziek is van alle tijden”, zegt Maarten van Veen, artistiek leider van het Doelen Ensemble, telefonisch. Recent gaf het ensemble in de Rotterdamse Doelen een concert met hedendaagse klassieke muziek, Bird Calls . Het was een activistisch optreden: de vloer lag bezaaid met herfstbladeren en op videoschermen verschenen groene bossen die langzaam verkleurden tot zwarte röntgenfoto’s.

In composities als Seasons Lost (1974) van David Ludwig en vooral Bird Box van de Braziliaan Maurilio Coelho staat de schoonheid van vogelzang symbool voor een wereld die we dreigen te verliezen. Tijdens het concert „verbrokkelen en verstillen de klanken. Vogelzang is het laatste wat we horen, het is als een uitgestoken hand in oorlogsgebied”, aldus Van Veen.

Bird Box is een bijzonder fenomeen: Coelho maakte en verzamelde tientallen fluiten die de zang van vogels in het oerwoud imiteren. Dat was al in 1903. De fluiten vervaardigde hij van het hout van omgevallen bomen, nooit van gekapte.

Van Veen: „Het concert moest over klimaatverandering gaan. Als vogels zijn uitgestorven, kennen we hun lied alleen nog uit de muziek. Daarom wilden we de noodklok luiden.

” Voor dirigent Ulrich Pöhl en de musici van Insomnio, een ensemble voor hedendaagse muziek, geldt het geluid van vogels al jaren als inspiratiebron. Ik spreek Pöhl in Amsterdam in Muziekgebouw aan het IJ, een van de concertzalen waar Insomnio binnenkort God’s Own Musicians speelt, een titel ontleend aan Messiaen. Pöhl: „Vogelmuziek is begonnen met nabootsing: fluit en trom waren de eerste instrumenten, dan heb je meteen de kern te pakken, namelijk melodie en ritme.

Interessant daarbij is dat de eerste fluiten werden gemaakt van vogelbotten; die zijn hol.” De zo natuurgetrouw mogelijke verklankingen met traditionele orkestinstrumenten zijn intussen veranderd, evenals de keuze van de geijkte West-Europese soorten als leeuwerik, koekoek of nachtegaal. Met behulp van computertechnieken en elektronica ontstaan nieuwe composities, soms met de echte zang erin verweven.

Zowel Doelen Ensemble als Insomnio geeft daarvan mooie voorbeelden. Neem Birdconcerto with Pianosong (2001) van de Britse componist Jonathan Harvey dat Insomnnio brengt. Bij uitvoeringen destijds zat Harvey (1939-2012) achter de mengtafel met een joystick waarmee hij de vogelzang in de concertzaal liet bewegen.

Voor, opzij, achter, als in een volière. Je zíét de vogels als het ware vliegen, reëler dan het in het klassieke repertoire mogelijk was. In totaal verklankt Harvey 36, deels Amerikaanse vogels, van purpergors en roestflankzanger tot cederpestvogel.

Evenals Beethoven zet Harvey de namen in de partituur erbij. Ook gebruikt hij de natuurlijke vogelzang. Hierdoor kan de enigszins ingewijde vogelaar de soorten herkennen.

Hij creëert, aldus Pöhl, „een zangdecor van trillers en capriolen”. Van de Zuid-Koreaanse componist Seung-Won Oh voert Insomnio -Vanapriya, beloved forest (2020) uit, een indrukwekkend muziekwerk voor groot ensemble met een keur aan buisklokken, xylofoon, fluiten en slagwerk; instrumenten die componisten van nu inzetten om de wereld van de vogelzang te creëren. Het is of je als luisteraar een bos betreedt vol geluiden en roepende vogels in een duizelingwekkende samenzang.

Maar er is meer. Pöhl licht toe: „Het stuk laat geagiteerde klanken horen waarin blazers en percussie elkaar lijken op te jagen. Hiermee verbeeldt Oh de paradijsvogel, een prachtige maar helaas bedreigde soort van het regenwoud op Nieuw-Guinea.

Het mannetje trekt de aandacht met zijn baltsroep, kleurrijke vleugels en staart in een uitnodigende paringsdans. Tijdens het dirigeren heb ik het beeld van die dansende paradijsvogel voor ogen, om de vogel voor de musici te visualiseren. Ook Oh maakt zich zorgen over klimaatverandering en de kap van het regenwoud.

We horen de dreigende geluiden van bulldozers en zaagmachines. In de loop van de eeuwen is de onbekommerde, romantische vogelzangmuziek geleidelijk van het repertoire verdwenen.” Insomnio brengt ook de wereldpremière van What Is Wrong With You? van de Nederlandse avant-gardecomponist Jacob ter Veldhuis.

In dit nieuwe werk toont hij, onder meer met videobeelden en bewerkte stemmen, hoe mensen naarmate ze emotioneler worden, gaan ‘kwetteren als vogels’. Pöhl: „Met ons concert onderzoeken we het geluid en gedrag van vogels. Wat zeggen ze ons eigenlijk, wat is hun boodschap? Willen ze alleen maar opvallen? In contrast daartoe belichten we met Ter Veldhuis de tweets van de twitterende mens, de meest eigenaardige vogel.

”.