Media plaatsen Oekraïne-oorlog vaker in ‘Koude Oorlog’-frame

Oost versus West, communisme versus kapitalisme. Het zijn tegenstellingen die symbool staan voor de Koude Oorlog. Na de val van de muur in 1989 was er lang geen sprake meer van een concrete dreiging, tot de Russische invasie van Oekraïne in februari 2022, die het Europese continent en de wereld al bijna drie jaar in zijn greep houdt.

Nu, zo’n 35 jaar na de val van de muur, is dergelijke Koude-Oorlogsretoriek terug in het publieke debat. In het laatste kwartaal van 2024 is het aantal krantenartikelen waarin de oorlog in Oekraïne wordt beschouwd als dreiging voor de NAVO en Europa flink toegenomen: 39,1 procent meer in vergelijking met het voorgaande kwartaal. Denk hierbij aan koppen als ‘Europa moet eigen rol opeisen in oorlog Oekraïne’ ( Trouw ) en ‘Wat als Donald Trump de NAVO opblaast?’ ( De Telegraaf ).



Dit blijkt uit data-onderzoek uitgevoerd door studenten van de master Media en Journalistiek aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, onder leiding van docent Nel Ruigrok. Zij hebben artikelen over de oorlog in Oekraïne gecategoriseerd op basis van ‘frames’: bewust gekozen woorden of beelden die gebeurtenissen een positieve of negatieve connotatie geven. Het zogenoemde ‘nieuwe Koude Oorlog’-frame stelt dat de oorlog die Rusland momenteel voert, niet alleen meer om Oekraïne draait, maar ook steeds meer om Nederland, Europa en de NAVO.

Sinds begin 2022 bevat bijna een kwart van de Nederlandse krantenartikelen over de oorlog in Oekraïne (24,4 procent) het ‘nieuwe Koude Oorlog’-frame. In het laatste kwartaal is dit toegenomen tot 63,6 procent. Dat ‘Oost versus West’ recent nog dominanter is in het publieke debat valt te verklaren door twee nieuwsgebeurtenissen: de overwinning van Donald Trump bij de Amerikaanse verkiezingen en het pleidooi om de defensie-uitgaven te verhogen dat Mark Rutte als NAVO-chef hield over de Russische dreiging.

Trump beloofde tijdens zijn verkiezingscampagne de oorlog „binnen twee dagen” aan de onderhandelingstafel op te lossen en heeft regelmatig gezegd dat hij NAVO-landen die niet investeren in hun defensie „niet zal beschermen”. Dat roept de vraag op of Oekraïne en Europa op voldoende Amerikaanse steun kunnen rekenen tegen Russische agressie tijdens Trumps presidentschap. In zijn eerste grote toespraak als secretaris-generaal van de NAVO zei Mark Rutte, begin december 2024, dat het tijd is „om ons geestelijk voor te bereiden op oorlog".

Zijn toespraak werd breed uitgemeten in de pers vanwege de opvallende oorlogsretoriek. Volgens Tim Sweijs, directeur onderzoek van het Haags Centrum voor Strategische Studies, wordt Nederland eindelijk wakker. In een uitzending van Pointer op Radio 1, waarin de resultaten van dit onderzoek werden besproken, zei hij: „Onze samenleving en ons journaille zijn uit een winterslaap wakker geworden, waarin we dachten dat een grootschalige oorlog op het Europese continent tot het verleden behoorde.

” Voor Sweijs is het geen verrassing dat het in het publieke debat vaker gaat over een nieuwe Koude Oorlog. Frames in de traditionele én sociale media hebben invloed op de manier waarop lezers naar de wereld kijken. Uit talloze onderzoeken blijkt dat het frame van een nieuwsbericht, dat vaak de basis vormt voor de discussie op sociale media, een aanzienlijke invloed heeft op hoe mensen hun mening vormen over onderwerpen.

De (sociale) media zijn voor veel mensen de belangrijkste manier om op de hoogte te blijven van wat er speelt in de wereld. Dit kan ook gevolgen hebben voor de publieke opinie of in de politiek: moet Nederland Oekraïne blijven steunen met wapens, of moet Nederland vooral zichzelf bewapenen? Hoewel het ‘nieuwe Koude Oorlog’-frame dominant is in de Nederlandse dagbladen, was er het afgelopen jaar ook steeds meer berichtgeving over diplomatieke inspanningen om met oplossingen te komen voor de oorlog in Oekraïne. Voor dit standpunt, dat in de Tweede Kamer werd ingenomen door Forum voor Democratie, was lange tijd nauwelijks aandacht.

Henk Overbeek, emeritus hoogleraar internationale betrekkingen, zei daarover in de Pointer -uitzending: „Lange tijd is ons vanuit de NAVO, Brussel en het ministerie van Defensie voorgehouden dat diplomatie niet aan de orde was, want Oekraïne moest de oorlog winnen.” Als Overbeek in de media aandacht vroeg voor eventuele diplomatieke alternatieven, kreeg hij te horen: „Diplomatie is capitulatie”. Overbeek: „Nu is het aan het schuiven, nu men beseft dat de oorlog geen militaire oplossing gaat krijgen.

” Vooral in het laatste kwartaal van dit jaar is dit ‘diplomatie-frame’ flink toegenomen in de berichtgeving, wat te maken zou kunnen hebben met Trumps belofte om de oorlog „binnen twee dagen” aan de onderhandelingstafel op te lossen. Tegelijkertijd neemt het aantal artikelen dat het belang van steun voor Oekraïne benadrukt het laatste kwartaal sterk af. Met de daling van het ‘steun-frame’ treedt de dreiging van een nieuwe Koude Oorlog op de voorgrond.

Terwijl deze twee verhalen sinds de Russische invasie van Oekraïne in 2022 veelal naast elkaar bestonden (en ook gelijktijdig voorkwamen in de berichtgeving), bewegen zij nu uit elkaar: het is minder „We moeten Oekraïne steunen met wapens” en meer „we moeten onszelf beschermen en bewapenen”. Wat verder opvalt is dat de oorlog nauwelijks meer in economische termen wordt beschreven in de dagbladen. Waarbij er aan het begin van de Russische invasie veel geschreven werd over bedrijven die zich uit Rusland terugtrokken en de gevolgen van de oorlog voor de energieprijzen, is dat de laatste kwartalen van 2024 steeds minder het geval.

Een kop in 2022 luidde bijvoorbeeld: ‘Komt er een prijsplafond? De energieruzie tussen Rusland en Europa loopt verder op’, ( Trouw , 5 september 2022). Andere frames en invalshoeken zijn constant aanwezig in de Nederlandse berichtgeving, zoals neutrale conflictomschrijvingen. Dit zijn artikelen die puur ingaan op de militaire aspecten van de oorlog, dus bijvoorbeeld veldslagen en terreinwinst, zonder dat hier een waardeoordeel aan verbonden is.

Maar ook deze invalshoek heeft de laatste maanden sterk aan belang ingeboet, omdat het Koude Oorlog-frame zo dominant is..