Het is tijd voor een ode aan de rimpel

Kunstenaar Leonardo da Vinci (1452-1519) begreep als geen ander de kracht van de rimpel. In zijn Studie van een Oude Man , te zien in het Uffizi in Florence, zijn de rimpels van de afgebeelde man niet zomaar plooien, maar beeldschone lijnen die de tijd zichtbaar maken. Het profiel van de man, met zijn prominent gebogen neus en diep ingevallen wangen, geeft hem een bijna sculpturale uitstraling.

De zorgvuldig weergegeven huidtextuur laat zien hoe Da Vinci niet alleen de uiterlijke kenmerken van ouderdom bestudeerde, maar ook de menselijke kwetsbaarheid wist vast te leggen. De schaduw en lichtval op het gezicht versterken de diepte van de rimpels, waardoor de tekening een intieme en eerbiedige ode aan het verstrijken van de tijd wordt. In portretten van oude mannen werden rimpels gebruikt om een vol leven weer te geven, en om te benadrukken dat de kijker hier niet zomaar met iemand van doen had.



Zo maakte ook Rembrandt van Rijn (1606-1669) talloze studies met verhalende gezichten. Neem zijn Studie van een Oude Man (1632) waarin met diepe lijnen en plooien het accent wordt gelegd op levenservaring en emotie. Hij benadrukt de fragiliteit en wijsheid van ouderdom door een dramatische licht- en schaduwwerking toe te passen, waardoor de gelaatskenmerken van de man tot leven komen.

Naarmate er meer aandacht kwam voor het realistisch weergeven van de mens, kwam het thema van de ouderdom als vorm van schoonheid ook meer op. In de barok was er volop aandacht voor het menselijke drama, en dus werden rimpels gevierd. Zie Caravaggio’s De Emmaüsgangers (1601): het schilderij toont het moment waarop Jezus na zijn opstanding zichzelf kenbaar maakt aan twee discipelen tijdens een maaltijd in het dorp Emmaüs.

Je ziet de verbazing van de discipelen, die door hun rimpels wordt geaccentueerd. De rimpels van de mannen maken de voorstelling realistischer, zonder aan schoonheid in te boeten. Hoewel in de kunstgeschiedenis mannen vaker met rimpels werden afgebeeld dan vrouwen, zijn er uitzonderingen die de schoonheid van ouderdom bij vrouwen tonen.

Zo schilderde Frans Hals in 1640 Het Portret van een vrouw , waarin een 53-jarige vrouw met realistische details en een serene uitdrukking is vastgelegd. Dit portret benadrukt dat niet alleen mannen, maar ook vrouwen met rimpels kunnen worden geportretteerd, in weerwil van de opvatting dat vrouwelijke portretten altijd jeugd en gladheid moesten uitstralen. De waardering voor ouderdom is er nog steeds.

Jenny Saville (1970) bijvoorbeeld, geeft in haar schilderij Reverse (2002-2003) een vernieuwende kijk op ouderdom. In een close-up van een gezicht ligt de focus op de gelaagdheid van de huid en nodigt het kleurgebruik uit tot het nadenken over vergankelijkheid en schoonheid. De rimpel is in de maatschappij vooral vaak een probleem voor vrouwen.

Tegen mannen wordt eerder gezegd „ You age well ” dan tegen vrouwen. Wie er niet voor terugdeinsde zichzelf rimpelig en wel af te beelden was Lucian Freud (1922-2011). In zijn zelfportret Reflection (1985) zijn rimpels alom aanwezig, zonder dat ze eruitzien als imperfecties.

Ook Charley Toorop (1891-1955) schuwt in zijn zelfportretten de rimpel nooit. Zo zien we in Zelfportret (1943-1944) Toorop in het zwart gekleed met een peinzende blik, waar tussen de rimpels door een vastberaden blik eruit springt. Zou het kunnen dat het bij beroemde mensen minder makkelijk is de rimpel vast te leggen? Wie Freuds portret van koningin Elizabeth II (2000-2001) bekijkt, vermoedt van wel.

Hij was daarbij zelf enthousiaster over resultaat dan zijn recensenten: „Het lijkt alsof een van de koninklijke honden een beroerte heeft gehad”, zei Robert Simon van de British Art Journal . Rimpels zijn ook groots te vieren in sculpturen. Neem de hyperrealistische sculpturen van Ron Mueck (1958).

Die tonen de rimpels van de mensheid op een ongeëvenaarde manier. In Old Woman in Bed (2000) draagt een slapende oudere vrouw met een huid vol diepe rimpels menig spoor van levenservaringen met zich mee. Muecks sculpturen dagen je uit na te denken over de schoonheid van levenservaring en ouderdom.

Elke lijn op haar gezicht benadrukt haar sterfelijkheid. Alice Neel (1900-1984) gaat nog een stap verder dan Mueck. Een naaktportret van een 80-jarige vrouw is zeldzaam, maar Alice Neel schilderde zichzelf zoals ze het op dat moment zag: rimpelig, kwetsbaar en krachtig tegelijk.

Wat een lef om jezelf zo neer te zetten, het werk ontroert door de schoonheid van het naakt. Dit portret is revolutionair: waar vrouwelijke naakten in de kunstgeschiedenis jong en glad waren, toont Neel haar lichaam als een monument. Hier wordt onmiddellijk duidelijk dat er geen sprake meer is van de male gaze , de mannelijke interpretatie van het vrouwenlichaam.

Ze kiest voor eerlijkheid en acceptatie. In kunstwerken zijn rimpels vaak teder of ironisch bedoeld, maar voornamelijk geschilderd als een expressie van een geleefd leven. Waar sommige kunstenaars ouderdom omarmen, leggen anderen juist de maatschappelijke obsessie met jeugdigheid bloot.

Zo speelt fotograaf Cindy Sherman (1954) in haar serie Society Portraits (2008) met de krampachtige strijd tegen ouderdom. In deze zelfportretten transformeert ze zichzelf in vrouwen die zich vastklampen aan hun vervagende jeugd. Hun gezichten zijn een mix van rimpels, make-up en plastische ingrepen.

Het resultaat is zowel humoristisch als confronterend en misschien wel herkenbaar. Ze toont de rimpel als symbool van verzet tegen tijd en vergankelijkheid. Hiermee contrasterend staat de rauwe eerlijkheid van Nan Goldin (1953), die de rimpel omarmt als een symbool van het leven.

Waar Sherman strijdt om jong te blijven, toont Nan Goldin ouderdom in al haar rauwheid. Ze toont rimpels niet als imperfecties, maar als littekens van gebeurtenissen, liefdes en verlies. Al die werken, of ze nu van Da Vinci zijn of van Sherman of Goldin, tonen dat rimpels meer zijn dan huidplooien die platgestreken of gebotoxt moeten worden.

In een samenleving die geobsedeerd is door jeugdigheid, bieden rimpels een tegengeluid. Daarom: hulde aan de rimpel, hulde aan de getuigenissen van een geleefd leven..