De sterrenhemel is allang geen tijdloze leegte meer, toont de expositie ‘Kosmos’ in het Teylers Museum

De sterrenhemel is allang geen tijdloze leegte meer, toont de expositie ‘Kosmos’ in het Teylers Museum Sterren en planeten zijn ongrijpbaar, en juist daarom inspireren ze kunstenaars. Een nieuwe tentoonstelling in het Haarlemse Teylers Museum laat zien hoe kunst en kosmos al eeuwen verbonden zijn. Wij aardbewoners razen met 107.

000 kilometer per uur rond de zon, door ons eigen zonnestelsel. En dat beslaat maar een deel van het heelal: kilometers zijn niet toereikend om afstanden in de kosmos te beschrijven, daar hebben we lichtjaren voor. Onmogelijk voor te stellen.



Vandaar misschien dat de sterrenhemel en de volle maan al zo lang zo veel kunstenaars hebben geïnspireerd. Het Teylers Museum in Haarlem heeft sinds de opening in 1784 een nauwe band met de natuurwetenschappen én met de beeldende kunst. Nu laat de tentoonstelling Kosmos zien hoeveel die twee met elkaar te maken hebben.

Dat gebeurt met oude en nieuwe kunstwerken die midden tussen de telescopen, de maanstenen én de negentiende-eeuwse schilderijen uit de eigen collectie zijn opgehangen. Meteen bij binnenkomst in de zaal waar oude houten museumkasten al eeuwen fossielen, mineralen en dinosaurussporen tonen, staat een opvallend geklede astronaut. Die draagt op de rug naast zuurstofflessen een net met daarin een verzameling tijdloze voorwerpen, zoals een vergiet, een koffer en een olielamp.

Nog opvallender is dat zowel het pak als de flessen zijn bekleed met batikstoffen die vooral in Afrika gedragen worden. De Brits-Nigeriaanse kunstenaar Yinka Shonibare maakt sinds 2015 deze ‘Vluchteling-astronauten’. De kunstenaar wil hiermee de schijnbaar onstilbare honger naar groei en rijkdom ter discussie stellen.

Het is een waarschuwing: als we zo doorgaan, moeten we op zoek naar een nieuwe planeet, zo suggereert hij. Het mooie is dat zo’n hedendaags kunstwerk ook een ander perspectief werpt op de vaste collectie. In de kast staat bijvoorbeeld een foto van een drooggevallen rivier in Polen, waar in 1969 sporen zijn gevonden van het ‘Chirotherium’ oftewel handbeest, een reptiel van 243 miljoen jaar geleden.

De rivierbedding lijkt dankzij de astronaut nog meer op een maanlandschap. Het Teylers Museum ontstond in een tijd waarin veel blikken op de hemel gericht waren. William Herschel bouwde een zogeheten zevenvoets spiegeltelescoop die het museum al sinds 1790 in zijn collectie heeft, en nu opgesteld staat in de monumentale Ovale Zaal.

Herschel ontdekte met zijn telescoop de planeet Uranus, waarmee hij wereldberoemd werd. Even verderop ligt ook zijn boek Drawings of Nebulae uit 1811. Hierin opperde hij dat sterren ontstaan vanuit die nevels, en daarmee introduceerde hij het nog veel omvattender idee dat de kosmos geen permanent gegeven is, maar net als levende wezens een eindige levensduur heeft.

Tijds- en locatiebepaling is natuurlijk al eeuwenlang gebaseerd geweest op de stand van de sterren. Dat betekent dat je ook kunt reconstrueren hoe de sterrenhemel eruitzag op een bepaald moment in het verleden. Hedendaags kunstenaar Vincent Verhoef verbeeldde in schilderijen de sterrenhemels en stand van de planeten bij bijvoorbeeld de val van Constantinopel, op 29 mei 1453, en de sterrenstand op 11 september 2001, de dag van de aanslagen in de VS.

Het zijn lichte stippen tegen een donkere achtergrond, die juist doordat de kunstenaar suggereert dat het nauwkeurig overwogen stippen zijn, meer autoriteit krijgen. Soortgelijke afbeeldingen maakte ook Étienne Trouvelot bijna honderdvijftig jaar eerder. In 1881 publiceerde hij een serie van vijftien kleurenplaten waarop hij astronomische fenomenen ‘zo accuraat en feitelijk mogelijk in beeld’ wilde brengen.

Technisch was het op dat moment nog niet mogelijk fotografische afbeeldingen in kleur en in een grote oplage te verspreiden. De kleurenprenten zijn sprookjesachtig en lijken soms meer op hedendaagse kunstwerken dan op een accurate weergave. Zo is The November Meteors een verbeelding van een vijf uur durende meteorenregen in de buurt van Boston.

Trouvelot verbeelding was zo levendig dat de meteoren zelfs van richting veranderden en patronen maakten die in werkelijkheid onmogelijk waren. De foto’s van de hedendaagse Amerikaanse kunstenaar Trevor Paglen daarentegen, grote afdrukken van foto’s van de sterrenhemel in 2023 waarop een ‘onbekende’ satelliet een streep trekt, maken van de sterrenhemel zulke fraaie pluizige vormen dat ze amper opvallen tussen de negentiende-eeuwse schilderijen van wolkenluchten en bloemstillevens. De satellieten staan nu enorm in de belangstelling.

Er zijn zo’n 350 van dergelijke objecten die in een baan rond de aarde gaan zonder dat de Amerikaanse luchtmacht weet van wie ze zijn. Ook Paglens Prototype for a Nonfunctional Satellite uit 2013 past in deze categorie. Deze satelliet hangt als een iets te grote zilverkleurige ballon aan het plafond van de Ovale Zaal.

In 2018 kreeg de kunstenaar veel kritiek toen hij een soortgelijke ballon de ruimte in schoot en die daar twee maanden het zonlicht wilde laten reflecteren. Het werd gezien als nutteloze landschapsvervuiling. ‘Veelzeggend’, aldus theatermaker en schrijver Marjolijn van Heemstra in de catalogus, want ‘in datzelfde jaar kreeg Space X (het ruimtetransportbedrijf van Elon Musk, JdW) zonder enig probleem een licentie om 12.

000 nieuwe satellieten te lanceren.’ Van Heemstra, die zich de afgelopen jaren verdiepte in onze relatie met de kosmos, noemt de nabije ruimte ‘een nieuw werelddeel’ dankzij de vele menselijke sporen, een plek ‘uitsluitend bedoeld voor zaken die iets opleveren. Geld.

Data. Kunst hoort daar niet bij’. Deze tentoonstelling maakt, mede dankzij de historische omgeving, duidelijk dat de sterrenhemel al lang geen tijdloze leegte meer is.

En dat kunstenaars ons daar als geen ander op kunnen wijzen. ★★★★ De tentoonstelling Kosmos is te zien tot 29 juni in het Teylers Museum in Haarlem. De gelijknamige catalogus kost € 27,50.

In Amsterdam is een dubbeltentoonstelling van Anselm Kiefer te zien. Die is groots, aangrijpend en actueel. Kunst van vrouwen is zonder verhaal vooral een serie mooie plaatjes Museumweek: Trouw tipt acht van de beste tentoonstellingen Kinke Kooi tartte de regels van de Kunstacademie en bleef lang ongezien Recensie: Met vrolijke, kleurige stoffen buigt Mirga-Tas de negatieve clichés over Roma om Af Klint liet haar penseel leiden door geesten, Mondriaan hield vast aan zijn liniaal Wortelmagiër Diana Scherer maakt kunstliefhebbers nieuwsgierig naar een stukje gras.