De pil hoeft niet in het pakket, zegt de Hoge Raad

Anticonceptie maakte vanaf 1972 tot 2004 deel uit van het basiszorgpakket. Sindsdien wisselt het beleid. Sinds 2011 krijgen alleen meisjes tot 18 jaar de pil altijd vergoed en gaat het tot 21 jaar eerst af van het eigen risico.

Boven die leeftijd valt anticonceptie buiten het basispakket. Het Bureau Clara Wichmann, dat opkomt voor vrouwenrechten, en enkele andere belangenorganisaties vinden dat de overheid anticonceptie voor alle vrouwen moet vergoeden. In een rechtszaak tegen de staat voerden zij aan dat sprake is van indirecte discriminatie.



‘Indirect’, dat wil zeggen: de regel is op zichzelf neutraal (mannen krijgen evenmin anticonceptie vergoed), maar het effect is wel nadelig voor vrouwen, want vrouwen betalen meer aan anticonceptie voor vrouwen dan mannen. Zowel bij de rechtbank als in hoger beroep bij het gerechtshof in Den Haag krijgen de eisers nul op het rekest. Volgens het hof valt op basis van de onderzoeksgegevens die de organisaties inbrachten niet vast te stellen dat mannen minder aan anticonceptie betalen van vrouwen.

De kosten van anticonceptiemiddelen voor mannen (condoom, zaaddodende pasta) waren daarin namelijk niet meegenomen. Maar stel dat mannen inderdaad minder betalen. Dan hebben de eisers nog geen gelijk, volgens het gerechtshof.

De overheid bepaalt niet de prijs van anticonceptie, en als mannen minder meebetalen, dan gaat het om (machts)ongelijkheid tussen man en vrouw. Als je het handelen van de overheid volledig ‘wegdenkt’, is het onderscheid er nog steeds. En de overheid hoeft niet elke indirecte ongelijkheid die zij niet zelf heeft veroorzaakt op te lossen, zegt het gerechtshof.

De eisende organisaties gaan hiertegen in cassatie bij de Hoge Raad. Zij zeggen dat de staat met het terugdraaien van de gratis anticonceptie het discriminatieverbod op twee manieren schond. Het terugdraaien was in strijd met de zogeheten ‘negatieve’ verplichting om zich te onthouden van maatregelen die discriminerend uitwerken.

En het was in strijd met de ‘positieve’ verplichting om discriminatie actief tegen te gaan. De Hoge Raad stelt vast dat een algemeen recht op gratis anticonceptie niet bestaat – wat de organisaties ook niet hadden betoogd. Wel maakten zij bezwaar tegen het argument van het hof dat de ongelijkheid ook bestond als het handelen van de staat werd ‘weggedacht’.

Die had de vergoeding in het basispakket immers terúggedraaid. De Hoge Raad is echter met het gerechtshof van oordeel dat de overheid het (mogelijke) verschil dat vrouwen meer betalen niet heeft veroorzaakt, en daarom dat verschil ook niet ongedaan hoeft te maken. Het feit dat de overheid anticonceptie voor vrouwen in het verleden wel vergoedde, betekent volgens de Hoge Raad niet dat daarmee de plicht ontstond om hiermee door te gaan.

Nu de organisaties op het principiële punt verliezen, gaat de Hoge Raad niet meer in op de vraag of ze hun stelling dat vrouwen meer betalen, voldoende hebben onderbouwd. Het oordeel van het gerechtshof blijft overeind – de staat hoeft anticonceptie voor vrouwen niet in het basispakket op te nemen. „Terugdraaien van gratis anticonceptie voor vrouwen is een stap terug in de emancipatie”, zegt Linde Bryk, jurist en hoofd strategische rechtszaken bij Bureau Clara Wichmann.

„Het was een investering om ongelijkheid weg te nemen, en een symbool dat anticonceptie in het belang is van de hele maatschappij. Het stelt vrouwen in staat hun menstruatie en hun zwangerschappen te regelen, waardoor ze kunnen studeren en gelijkwaardig kunnen functioneren op de arbeidsmarkt. Het heeft dus een vliegwieleffect.

” Niet dat het condoom onbelangrijk is: „Het zou fantastisch zijn als dat óók in het basispakket kwam. Het helpt bovendien om geslachtsziekten te voorkomen. Maar het gaat ons om de middelen waarover je als vrouw de autonomie hebt.

Je hebt vrouwen die slachtoffer zijn van intieme terreur of van stealthing [condoombedrog: stiekem afdoen of beschadigen van condooms]. De rechter zegt dat er geen sprake is van indirecte discriminatie omdat we het mannencondoom niet hebben betrokken in de berekening wie het meeste betaalt aan anticonceptie. Maar mannenanticonceptie is iets wezenlijk anders.

” De pil kost slechts enkele tientjes per jaar – is het al die moeite waard? Bryk: „Een groot deel van de Nederlanders komt net rond, en vrouwen moeten ook al menstruatieproducten kopen. De kosten maken ook dat vrouwen niet altijd de anticonceptie kunnen nemen die het beste bij hen past. Een spiraaltje is duurder.

” En natuurlijk kunnen achter relatief kleine bedragen grote principes schuilgaan. Alleen: waarom de focus op discriminatie, als vrouwenanticonceptie een algemeen belang is? Bryk: „Dat is om hoe het nu geregeld is: er bestaat geen algemeen recht op gratis anticonceptie. Het VN-Vrouwenverdrag schrijft voor dat vrouwen toegang moeten hebben tot anticonceptie, maar zegt niets over de kosten.

Het verdrag stimuleert staten wel om zich in te zetten om vrouwenemancipatie te waarborgen en daarin een extra stapje te zetten. Wat Nederland heeft gedaan, is juist een stap terug.” De organisaties overwegen dan ook een klacht in te dienen bij het VN-Vrouwenverdrag comité in Genève.

Hoge Raad, 21 februari 2025, ECLI:NL:HR:2025:321.