Arbeidsmigrant Rafal maakte een einde aan zijn leven. ‘Het enige wat telt is dat we werken. Verder bestaan we niet’

„Ik begrijp hier verdomme niets van, kurwa . Je zag er uit als een zwerver.” Op dinsdagmiddag 12 maart 2024 staat de Poolse coördinator van ForeignFlex, een in Oost-Europeanen gespecialiseerd uitzendbureau, te tieren.

Woedend is ze op Rafal Zukowski, een van de uitzendkrachten die verblijft in het logement in het Brabantse Cuijk. De 35-jarige Poolse arbeidsmigrant vertrok maandagmiddag misselijk en met pijn in zijn arm naar zijn werk op het distributiecentrum van Lidl in Oosterhout, bijna dertig kilometer verderop. Daar meldde hij zich bij de opzichter.

Die vond het onverantwoord om Zukowksi, die een vermoeide indruk maakte, de hele avond tussen de enorme schappen te laten werken. Zodoende moest hij die avond in de kantine wachten op het busje dat hem en zijn collega’s ‘s nachts terug zou brengen naar Cuijk. Een dag later is Zukowski daar nog steeds boos over.

De coördinator is ook boos: op deze manier krijgt ze het rooster niet gevuld. De Poolse vrouw heeft de wind eronder in de slaapvertrekken die aan de achterzijde grenzen aan het filiaal van het uitzendbureau. Ze stapt dinsdag herhaaldelijk de verblijfsruimte van de arbeidsmigranten binnen om Zukowski de waarheid te zeggen.

Zijn collega’s, die overdag in Cuijk blijven als zij avonddienst hebben, zijn zo geïrriteerd over het optreden van de vrouw dat zij opnameapparatuur hebben opgehangen, om haar geschreeuw vast te leggen. Die registreert de laatste uitval naar Zukowski. „ Kurwa [Pools voor fuck], kurwa , kurwa , ik kan hier echt niet bij!” Zes uur later sluit de Pool zich op in zijn kamer.

Hij belt een andere medewerker van ForeignFlex en zet zijn video aan. Terwijl hij zichzelf filmt, kondigt hij een wanhoopsdaad aan. „Kijk wat ze me hebben aangedaan”, horen medebewoners hem roepen.

De ForeignFlex-medewerker die hij aan de lijn heeft alarmeert direct de beheerder van het huis, die aan de overkant van de straat woont. Vijf minuten later staat die in paniek in de gang en forceert de deur. Hij komt te laat.

Rafal Zukowski heeft zichzelf opgehangen. Het aantal zelfdodingen onder Polen in Nederland ligt bijna twee keer zo hoog als onder Nederlanders, meldt 113 Zelfmoordpreventie op basis van cijfers van het CBS. De afgelopen jaren maakten jaarlijks tussen de 26 en 39 mensen met een Poolse nationaliteit een einde aan hun leven.

In Nederland wonen zo’n 180.000 ‘eerste-generatie migranten’ uit Polen. Elk overlijden van een Pools staatsburger moet worden doorgegeven aan de ambassade, maar dat gebeurt lang niet altijd.

Daardoor blijft de toedracht van veel zelfmoorden onduidelijk. De vice-consul zegt diverse gevallen te kennen van Poolse arbeidsmigranten die suïcide pleegden vlak nadat zij waren ontslagen en uit hun kamer gezet – soms zat daar maar een paar uur tussen. Voor laagbetaalde Oost-Europese uitzendkrachten is het leven ingewikkeld.

Volgens een rapport dat minister Eddy van Hijum (Sociale Zaken en Werkgelegenheid, NSC) medio november naar de Kamer stuurde, had driekwart van hen „de afgelopen vier weken angst of depressiegevoelens”. Er is veel drank- en drugsgebruik. En de mentale gezondheid van arbeidsmigranten als Zukowski verslechtert naarmate zij langer in Nederland verblijven, staat in het rapport.

Hun werk, woonsituatie en zelfstandigheid zijn ondermaats en verbeteren nauwelijks met de jaren. Bij het logement van ForeignFlex in de Smidstraat in Cuijk is het rustig, een maand na Zukowski’s overlijden. De luxaflex achter de ramen van de grijs geverfde bovenwoning zit dicht.

Verderop staan Poolse en Bulgaarse auto’s geparkeerd. De afgelopen jaren zijn meerdere panden in de buurt opgekocht om uitzendkrachten te huisvesten, tot onvrede van omwonenden. Om verdere verkamering een halt toe te roepen, zet de gemeente sinds een jaar in op chaletparken voor arbeidsmigranten.

De oud-collega’s van Zukowski willen niet afspreken in het centrum van Cuijk. Sommigen wegens de extra reistijd, anderen zijn bang dat ForeignFlex hen op straat zet als zij met journalisten worden gezien. Maar omdat ze vinden dat Zukowski’s dood „niet voor niets mag zijn geweest”, willen ze wel bellen.

Of naar een gehuurd zaaltje aan de rand van het dorp komen. Daar vertellen ze nerveus wie ze zijn. Ze noemen hun voornaam en leggen uit hoe ze in Cuijk terecht zijn gekomen.

De een kwam in Polen een Facebook-advertentie van ForeignFlex tegen, de ander hoorde via vrienden van de mogelijkheden. Ze werken allemaal in het distributiecentrum van Lidl in Oosterhout. Dat betekent lange werkdagen, vol targets.

Dagelijks verzamelen ze duizenden producten die op metershoge schappen staan: bierkratten, bloemkolen, ingevroren vissticks. Ze vertellen dat ze gemiddeld vier dozen per minuut moeten pakken in de gigantische hal. Wie die norm niet haalt, krijgt eerst een waarschuwing, daarna dreigt ontslag, zeggen ze.

Het werk is zwaar, maar als je de handelingen eenmaal in de vingers hebt, gaat het beter. Als het gesprek op Rafal Zukowski komt, wordt het even stil. Rafal was net twee weken bij ForeignFlex aan het werk, vertellen ze.

Dat was voor hem de tweede keer. In 2023 werkte hij ook al een paar maanden via het uitzendbureau, bij hetzelfde distributiecentrum. Enkele collega’s kennen hem nog uit die periode.

Hij was een harde werker, zeggen ze, en had snel zijn draai weer gevonden. In de Smidstraat woonde de Pool samen met negen andere mannen, de meesten landgenoten. Ze delen de slaapkamers.

Voor arbeidsmigranten is die woonsituatie heel normaal, zeggen zij. Soms moeten ze plots van kamer of van bed wisselen, omdat hun matras bestemd is voor een nieuwkomer in huis. Zijn collega’s weten nog goed hoe Zukowski zijn laatste dagen doorbracht.

Op maandagmiddag voelde hij zich niet goed. Aangekomen op het distributiecentrum had hij een gesprek met de coördinator van Lidl. Daarbij klaagde hij over pijn aan zijn elleboog.

De rest van de dag zagen zijn collega’s hem zitten in de kantine, terwijl zij dozen op pallets zetten en met karretjes tussen de schappen reden. Zukowski mocht niet aan het werk, vanwege zijn arm. De dag erna, op dinsdag 12 maart, kwam de Poolse coördinator diverse keren bij hem langs in het logement op de Smidstraat, vertellen de collega’s.

Zij weten wat dat betekent: wie in huizen van ForeignFlex drie keer of vaker op één dag bezoek krijgt van de coördinator, die ligt er uit. Natuurlijk, zeggen de Polen, kun je ForeignFlex niet de schuld geven van Zukowski’s zelfmoord. Maar het strakke regime van het uitzendbureau zit hun allemaal dwars.

Ze zeggen dat ze onder druk worden gezet om te werken, ook als ze al dagen op rij bij het distributiecentrum zijn geweest. Eén van hen vertelt wat er gebeurde toen er een gat in het rooster viel: „Ik had al plannen gemaakt voor mijn vrije dag dus wilde niet invallen”, zegt hij. „Ik kreeg te horen dat ik ‘heel goed’ over dat besluit moest nadenken, omdat er anders consequenties konden volgen.

” Hetzelfde geldt voor ziekmeldingen: „Als je zegt dat je ziek bent, willen ze weten of dat echt waar is. De coördinator loopt gewoon je slaapkamer in.” Rondom het logement verblijven diverse dakloze arbeidsmigranten, vertellen de Poolse mannen in het zaaltje aan de rand van Cuijk.

Die slapen in hun auto – als ze die nog hebben – en anders op straat. Sommigen zijn oud-bewoners van de Smidstraat, die na hun ontslag (nog) geen nieuwe baan hebben gevonden en dus ook geen nieuw huis. De Polen laten ze soms binnen om te douchen, of voor een kop koffie.

ForeignFlex houdt alles in de gaten. Bij de ingang van het logement hangt een camera, net als in de keuken. Als de bewoners mensen binnenlaten of er iets anders opmerkelijks gebeurt, komt de coördinator langs, of stuurt een bericht via WhatsApp.

Bewoners voelen zich bespied. De camera die de Polen hebben opgehangen in het trapgat, registreert het laatste bezoek van de boze coördinator aan Zukowski, om vier uur ’s middags. Het is een filmpje van een deur waarachter Rafal zich nauwelijks verstaanbaar verweert tegen een luide stroom verwijten.

Als Rafal zich later die avond heeft opgehangen, komt de politie langs om te controleren of er sprake is van verdachte omstandigheden. Het nieuws over zijn dood verspreidt zich ondertussen in de WhatsApp-groepen van de uitzendkrachten. De politie is snel klaar, vertellen de Polen.

Hun wordt nauwelijks iets gevraagd, terwijl zij best hadden willen vertellen over de uren voor de suïcide. „Het enige wat telt,” zegt een van hen, „is dat we werken. Verder bestaan we niet”.

Als Rafals lichaam is afgevoerd, blijven zijn collega’s verslagen achter. Ze hebben bij andere opdrachtgevers het nodige meegemaakt. Denk aan knokpartijen, een kamergenoot die een hartaanval kreeg of een overdosis heeft genomen.

Maar dit voelt anders, zwaarder. In onderlinge chatgesprekken klagen de Polen dat het de bedoeling is dat ze de volgende ochtend gewoon weer aan het werk gaan, alsof er niets is gebeurd. „Als Rafal niet dronk, was hij een goeie gast.

Maar als hij alcohol op had, geloofde hij alleen nog in zijn eigen mening.” Net als Rafal vertrok ook zijn oudere broer uit Polen. Hij wil niet met zijn naam genoemd worden.

Zes jaar woont hij nu in Nederland. Vanuit zijn flatje in Apeldoorn rijdt hij het land door om als schilder zijn inkomen bij elkaar te verven. Sinds het overlijden van zijn broer kost vooral het autorijden hem veel meer moeite.

Op de weg hebben zijn gedachten vrij spel. Aan zijn eettafel vertelt de broer over het gezin Zukowski. Rafal en hij groeiden samen met hun zus op in Jastrzebie Zdroj, een stad op tien kilometer van de Tsjechische grens met bijna 100.

000 inwoners. Rafal was de middelste van het gezin. Hun ouders waren al gescheiden toen hun vader in 2005 overleed.

Veel hobby’s had Rafal niet. Wel stond hij klaar voor zijn moeder en grootmoeder, die de afgelopen jaren extra zorg nodig hadden. Al vaker had Rafal banen in het buitenland.

Vóór de coronacrisis werkte hij in Engeland en in 2021 sjouwde hij goederen rond in een distributiecentrum in Venlo. Daar vertrok hij na anderhalve maand vanwege een vechtpartij, terug naar Polen. Als in het voorjaar van 2023 de relatie met zijn Poolse vriendin strandt, kiest Rafal weer voor Nederland.

De baan bij ForeignFlex komt als geroepen: in Cuijk hoopt Rafal zijn zorgen achter zich te laten. Zijn broer ziet deze periode maar af en toe, ook al woont die nog geen uur verderop. Het drankprobleem van Rafal heeft te vaak voor problemen tussen de twee gezorgd.

Zijn broer: „Rafal wist dat hij mij niet moest bellen als hij had gedronken.” Maar gaandeweg verbetert de relatie tussen de broers. Hun moeder en zus komen met aanhang een weekje over vanuit Polen.

In de zomer gaan ze met zijn allen een keer naar Amsterdam. Waarom Rafal in september 2023 weer vertrekt bij Foreignflex, waar hij het goed naar zijn zin lijkt te hebben, is ook voor zijn broer gissen. Als ze samen Kerst en Oud en Nieuw vieren hebben ze het er niet over.

Rafal vindt een nieuwe baan in een distributiecentrum via Cervo Group, een Arnhems uitzendbureau. Hij wordt gehuisvest in een groot hotel voor arbeidsmigranten in Moerdijk. Om onduidelijke redenen wordt hij op 4 februari door een groep uitzendkrachten het ziekenhuis in geslagen, op zo’n driehonderd meter van het hotel.

Rafal breekt meerdere ribben en loopt verwondingen op over zijn hele lichaam. Hij doet aangifte maar de daders blijven onbestraft. Als zijn broer van het geweld hoort, schrikt hij enorm.

Hij biedt Rafal aan om bij hem te komen wonen om te herstellen, op voorwaarde dat hij niet drinkt. Zelf is hij geheelonthouder. Op zijn aanrecht staat enkel een leeg blikje alcoholvrij bier.

In Apeldoorn knapt Rafal op. Hij drinkt weinig, fietst veel in de omgeving en speelt met kat Molly, die tijdens het gesprek met NRC vanaf een twee meter hoge paal alles in de gaten houdt. Als Rafal eind februari solliciteert bij ForeignFlex, is hij volgens zijn broer een „andere man”.

Rafal maakt grapjes en praat geanimeerd. Bij zijn verhuizing naar Cuijk zegt zijn broer toe binnenkort de fiets te komen brengen. Dan kan Rafal ook rond zijn nieuwe woonplaats de omgeving verkennen.

Maar zover komt het niet. In de nacht van 12 op 13 maart wordt de broer wakker gebeld door een coördinator van ForeignFlex, die hem over de telefoon vertelt over de dood van Rafal. Hij krijgt te horen dat Rafal in de uren voor zijn dood om hulp had gevraagd vanwege zijn depressieve gedachten.

De ochtend erop rijdt hij naar Cuijk. Hij kan die gevoelens bij Rafal goed verklaren. De vechtpartij van anderhalve maand eerder heeft hem verzwakt.

Bovendien wist Rafal sinds twee weken dat zijn ex-vriendin zwanger was van een andere man. Door zijn tranen heen vertelt Rafals broer hoe hij zich daarover voelt: „Ze wisten dat ze mij konden bellen, dat ik zo naar Cuijk kon rijden. Maar ze belden me pas nadat het was gebeurd.

” „Ik heb de afgelopen 25 jaar nog nooit een zelfmoord van een van mijn uitzendkrachten meegemaakt. Nog nooit”, zegt Wim Smits. Hij zit aan de grote houten vergadertafel op het hoofdkantoor van ForeignFlex, een voormalig bankgebouw in de winkelstraat van Boxmeer.

In de hoek staat een goed gevulde wijnkast. Smits verkocht ForeignFlex in 2022 aan Frank van Gool van OTTO Workforce. Met diezelfde Van Gool, hét gezicht van de uitzendbranche voor arbeidsmigranten, ging hij verder als huisvester van uitzendkrachten.

En als donateur van de VVD: afgelopen verkiezingscampagne schonk Smits de partij 50.000 euro, Van Gool het dubbele. Naast Smits zit zijn vrouw Aleksandra Sitko, die twintig jaar geleden uit Polen naar Nederland kwam als uitzendkracht en sinds kort directeur is van ForeignFlex.

Toch voert Smits, die als ‘adviseur sales en relatiebeheer’ nog steeds nauw betrokken is bij het bedrijf, vooral het woord. Zijn bedrijf is nog nooit negatief in de publiciteit geweest, zegt hij. „Wij hebben dagelijks tussen de 750 en 900 mensen aan het werk.

De zelfmoord was voor iedereen heftig. We waren het aan het afsluiten. En nu komen jullie de zaak weer bespreken.

” Hoe kijkt hij aan tegen de zelfmoord van Zukowski? „We leven in Nederland in het walhalla”, begint Smits. „De verleidingen zijn groot. Qua drugs kan hier alles en in Oost-Europa niets.

We geven onze intercedenten mee dat zij uitzendkrachten bij signalen van drugs- of alcoholgebruik moeten doorverwijzen naar hulpverleners. Of we bellen met hun familie of contactpersoon in het land van herkomst. Maar ja, veel arbeidsmigranten zitten helemaal niet op dit soort hulp te wachten.

” Bovendien kenden ze Rafal al, vult Sitko aan. Hij was een jaar eerder een paar maanden lang een prima uitzendkracht geweest, toen hij zich weer meldde kon hij zo aan de slag. De eerste werkweek ging goed, maar het ging mis toen hij zijn eerste loon had gekregen.

Zukowski zocht dat weekeinde het randje op, zegt Smits. Hij werd slapend aangetroffen aan de tafel in de eetruimte in Cuijk en vertrok maandag met een pijnlijke arm naar zijn werk. Sitko: „Op het distributiecentrum was gelijk duidelijk dat hij alcohol had gebruikt.

Hij is direct weggestuurd.” „Toen hadden we moeten denken,” vult Smits aan, „hier moeten we iets mee. Maar hij was net terug, we dachten dat we hem kenden.

Wij wisten niet beter of hij was in de tussentijd in Polen geweest. Later hoorden we van zijn broer hoe het echt zat.” Sitko: „We begrepen toen pas dat hij een problematische jongen was.

Hij is vooraf niet gescreend, dat doen we meestal wel. We moeten wel: er zijn veel mensen die via uitzendwerk hun land willen ontvluchten. Ze hebben schulden of psychische problemen.

In Polen weigeren we vijf sollicitanten per week omdat die een strafblad blijken te hebben.” „Nederland is verworden tot het minst aantrekkelijke land in Europa voor uitzendkrachten”, vervolgt Smits. Daardoor komen er volgens hem veel mensen met problemen deze kant op.

„Wie serieus wil emigreren, gaat naar Duitsland of Engeland. Alles is duur in Nederland, er zijn weinig huizen en het is moeilijk om hier een leven op te bouwen. Dat is echt problematisch, want Nederland heeft de arbeidsmigranten juist heel hard nodig.

” Terug naar Zukowksi. Smits zegt zich niet te kunnen voorstellen dat die zich net als zijn huisgenoten bespied voelde door de camera’s in het logement. „Alleen bij de ingang hangt er een van ons, om daklozen buiten te houden,” aldus Smits aanvankelijk.

Na aandringen van NRC stelt hij dit bij. „Oké, ook in de gemeenschappelijke ruimtes. We doen dat voor de veiligheid.

” En het grove taalgebruik van de coördinator die vaak zomaar binnenloopt? „Zij krijgt veel over zich heen van die arbeidsmigranten,” zegt Smits. „Je zou eens een week met haar mee moeten lopen. Als alle uitzendkrachten gewoon op tijd naar hun werk zouden gaan, dan hoorde je haar niet.

Maar als mensen half dronken zijn of zich verslapen, tsja. Dan worden ze daarop aangesproken.” NRC laat de opname horen waarin de coördinator uitvalt naar Zukowski, een paar uur voor de zelfmoord.

Na een minuut zegt Smits: „Je moet niet op de toon letten, of op de manier van praten. Onderling praten Polen nou eenmaal met veel toonwisselingen, het gaat omhoog en omlaag. Het lijkt voor buitenstaanders dat ze grote ruzie hebben, terwijl dat niet zo is.

Ik weet niet of het stevig is, ik kan het niet goed verstaan – terwijl ik redelijk Pools spreek.” Maar Sitko zegt: „Ik kan het wel verstaan. Het is stevig”.

Ze is zichtbaar geschrokken dat NRC over de geluidsopname beschikt. Laatste punt: waarom moesten Zukowski’s collega’s de dag erna gewoon weer aan het werk op het distributiecentrum? Was een dag vrij niet gepaster geweest? Sommige uitzendkrachten wilden dat zelf, zegt Smits: „Dan hoefden ze niet aan de nacht daarvoor te denken.” Vier zijn er volgens hem in Cuijk gebleven.

„Van onze staf zijn ook mensen thuisgebleven. De man die hem heeft gevonden, heeft door het trauma zelfs maanden niet gewerkt.” Vlak voor publicatie komt Sitko op een aantal uitspraken terug.

Ze mailt dat Zukowski op de dag voor zijn zelfmoord toch niet onder invloed was van drank, zoals ze eerder beweerde. Hij mocht niet werken vanwege zijn arm. Ook benadrukt ze dat ForeignFlex zich aan alle regels houdt en stuurt ze NRC vijf certificaten toe die dit moeten bewijzen.

Zijn broer kreeg in Cuijk de persoonlijke bezittingen van Zukowski mee. ForeignFlex regelde en betaalde de repatriëring van het lichaam van zijn broer – hij hoefde alleen wat documenten aan te leveren. Lidl en ForeignFlex stuurden hun condoleances.

Ruim een week later is Rafal Zukowski in Polen begraven..